هیئت زوارالزهرا قم

منشأ و سیر تکامل و ایدئولوژی تصوف
تا آن جا که از بقیه البقایای ناچیز به دست مانده می توان استنباط کرد، در کهن ترین اشعار فارسی دری، نشانه ای از تمایل خاصی به جنبه های مذهبی و یا حتی اسلام نبود. این نکته مخصوصاً از آن رو شگفت آور است که در ایرانی ذاتاً کشش خاصی به سوی معنویت و روحانیت و تفکرات دینی وجود دارد که، البته، غالباً، ناشی از فشارهای اقتصادی و اجتماعی است. آزاد اندیشی دربار سامانیان و نیز طبقاتی از اجتماع که با استفاده از اشعار «رزم و بزم» (به عنوان نشانه ی شناسایی) دور هم گرد می آمدند در ایجاد این روحیه مؤثر بود. این وضع هنگامی شروع به تغییر کرد که بزرگان، به تدریج، از شاعران حرفه ای که در طبقات پست اجتماع بر می خاستند جدا گشتند. در این جا، سجیه ی خاص ایرانی متجلی شد که نظر را به امور ورای طور عقل(1) معطوف داشت؛ ولی، نه از دیدگاه معتقدات قشری اسلامی، بلکه در زمینه ی افکار تصوف که در خلال این احوال در میان طبقات شهری ریشه دوانیده بود. این مسلک، که جلوه گاه قریحه ی واقعی ایرانی و اساساً بر آزادمنشی استوار است (نکته ی اخیر در خور توجه خاص است)، نه تنها پابرجا ماند، بلکه مدام تقویت هم شد تا این که در سده ی دوازده و سیزده به اوج رسید. لکن، از آن پس نیز رو به انحطاط نرفت، بلکه کمابیش غلبه با آن بود و بر سراسر ادبیات فارسی دری، و مخصوصاً بر شعر، چنان تأثیری جاودانی بخشید که نتایج آن در زبان و شیوه ی تفکر ایرانی تا امروز از میان نرفته. تصوف، یعنی «عرفان اسلامی»، به منزله ی راه نمایی است که غالباً فقط به صورت ظاهر قسمت اعظم تراوش های ادبی قریحه ی ایرانی را رهبری می کند. نهال این مکتب چنان بارور شد که ثمرات پرارزشش در صف مقدم ابداعات بشری قرار گرفت. ولی، متأسفانه، این عرفان، در حین حال، چون حجابی مانع درک حقایق بود و، در نتیجه، محتوای شعر فارسی را، دست کم به مذاق اروپاییان، خیلی یک جانبه ساخت.